Зоська Верас. Жанчынка з лясной хаткі, што стала цэнтрам прыцягнення беларускай інтэлігенцыі

Гэтая сціплая жанчына за свой стогадовы век зрабіла для Беларушчыны больш за многіх дзеячаў навукі, гісторыі і культуры. Менш за год яна не дажыла да свайго стагоддзя, аднак паспела сустрэць незалежнасць Беларусі, дзеля якой шчыравала ўсё жыццё.

«Салідарнасць» у межах спецпраекту «Жанчыны» сабрала найбольш цікавыя факты пра Людвіку Сівіцкую, вядомую ўсім пад псеўданімам — назвай духмянай расліны.

Прадзед — сябра Навуковага таварыства Даніі, дзед — вядомы пчаляр

Нарадзілася Зоська Верас яшчэ ў канцы пазамінулага стагоддзя, у 1892 годзе ў шляхецкай сям’і. Бацька — вайсковец Антон Сівіцкі і маці Эмілія Садоўская паходзілі з Гарадзеншчыны. Як і ў шмат якіх шляхецкіх сем’ях, дома размаўлялі па-польску. Але беларускасць у дзяўчынкі ўзнікла не на пустым месцы.

Прадзед Людвікі Iгнат Кулакоўскі яшчэ ў 1834 годзе ў пісьме на імя расійскага міністра асветы пісаў пра неабходнасць даць беларускаму народу адукацыю «с учётом национальной самобытности здешних людей». Праўнучка нават захавала дыплом аб выбранні даследчыка беларускіх старажытнасцей i педагога І. Кулакоўскага сябрам Навуковага таварыства ў Даніі. Прадзядуля таксама быў сябрам навуковых таварыстваў у Вільні, Варшаве, Пецярбургу.

Дзед жа дзяўчынкі, у гонар якога яна атрымала сваё імя, Людвік Садоўскі быў выдатным пчаляром і садаводам, ён вучыўся ў Варшаве ў вядомага даследчыка-пчалавода Казіміра Лявіцкага, імем якога названа канструкцыя рамачнага вулля. Людвік добра ведаў беларускую мову і карыстаўся ёю ў размовах з сялянамі.

Не дзіва, што яго сын, бацька Людвікі, называў сябе ліцвінам. Ён шмат чытаў, любіў паэзію, а яго ўлюбёнымі паэтамі былі Адам Міцкевіч i Уладзіслаў Сыракомля.

На жаль, памёр бацька паэткі вельмі рана — дачка толькі паспела скончыць прыватнае гандлёвае вучылішча ў Кіеве. Пасля яго смерці сям’я перабралася ў родавы маёнтак Альхоўнікі Сакольскага павета.

Людвіка скончыла ў Гродне прыватную жаночую гімназію, якая месцілася ў камяніцы Стэфана Баторыя, і планавала працягнуць справу дзеда, дзеля чаго паступіла на 10-месячныя садоўніцка-агародніцка-пчалярскія курсы. Практыку яна адбывала ў свайго дзеда, заўзятага садоўніка і пчаляра.

Але Першая сусветная вайна адкарэктавала ўсе планы.

Актрыса, пісьменніца, санітарка і сяброўка Багдановіча

Сапраўды, іпастасяў, у якіх давялося выступіць Зосьцы Верас, не пералічыць. Яшчэ падчас вучобы ў Гародні Людвіка ўваходзіла ў гурток беларускай моладзі, які займаўся папулярызацыяй мовы і культуры. Там яна была за бібліятэкарку і сакратарку, а яшчэ грала ў тэатральных пастаноўках.

Захаваліся нават яе фотаздымкі ў тэатральных строях. У п’есе «Па рэвізіі» ў лютым 1910 года яна сыграла Пантурчыху, а ў «Модным шляхцюку» — Ганку.

Яшчэ ў тыя гады яна пазнаёмілася з Вацлавам Ластоўскім і Антонам Луцкевічам, які прыязджаў у Гародню на школьны вечар.

Гурток беларускай моладзі разгарнуў вельмі актыўную дзейнасць. У 1913 гурткоўцамі быў выдадзены лацінкай на беларускай мове літаратурны альманах «Колас беларускай нівы», дзе пад псеўданімам Шара Пташка адзначылася і Людвіка Сівіцкая, яна ж была аўтарам уступнага артыкула.

Тады ж Зоська Верас (гэты псеўданім яна ўзяла ў 1918 годзе) пачала складаць свой «Батанічны зельнік». Яго адметнасць у тым, што ў артыкулах на першым месцы былі менавіта беларускія назвы раслін. Дасканалае веданне беларускай флоры зрабіла яе аўтарытэтнай сярод пісьменнікаў — нават такія мастадонты літаратуры, як Караткевіч, пасля звярталіся да яе па батанічныя парады для сваіх кніг.

Аднак любімую батаніку прайшлося на час закінуць. Пачалася вайна, і Людвіка, не раздумваючы, паступіла на 6-тыднёвыя ваенныя санітарныя курсы ў Варшаве. У эвакуацыі ў Мінску яна працавала санітаркай у Беларускім таварыстве дапамогі пацярпелым ад вайны. А яшчэ з дазволу Міністэрства земляробства Верас чытала лекцыі на 45-дзённых курсах агародніцтва і пчалярства для бежанцаў.

Менавіта ў Мінску яна пазнаёмілася з Максімам Багдановічам. На працягу ўсіх пяці месяцаў, што Максім жыў там, яны бачыліся літаральна кожны дзень, разам хадзілі на працу ў таварыства дапамогі, наведвалі «Беларускую хатку» (клуб беларускай інтэлігенцыі на вул. Захар’еўскай) і вельмі пасябравалі.

Захавалася запіска, напісаная рукой Багдановіча і адрасаваная Людвіцы: «Сягодня пачуў, як Ваша мама сказала: «мая нешчасліва дзевачка». Увесь вечар думаю аб гэтым і да нічога не магу дадумацца. Жывем як чужыя».

Пазней у сваіх успамінах Зоська Верас неаднаразова ўзгадавала пра Багдановіча. Яна распавядала, як паэт адмаўляўся піць з цукрам гарбату, адкладаючы яго кожны раз для дзяцей з беларускага прытулку і так сабраў яго ажно цэлую навалачку.

У канцы лютага 1917 года сябры Беларускай хаткі праводзілі Багдановіча ў Крым.

— Пастанавілі на супольных нарадах, што (Багдановіч) паедзе ў Ялту. Здабылі грошы, падрыхтавалі, што трэба на дарогу і ў канцы лютага наступілі ад’едзіны, — узгадвала Зоська Верас у сваіх успамінах. — Мы ўсе хацелі ехаць правесці на вакзал, але Максім запратэставаў: «Пажагнаемся тут у Бел. Хатцы. Мне будзе цяжэй расставацца з Вамі ўсімі пры натоўпе чужых людзей». Жагналі мы яго са слязьмі на вачох, як бы прадчувалі, што жагнаем назаўсёды.

Захавала пратакол Усебеларускага кангрэсу

У 1917 годзе Зоська стала адной з дэлегатак Усебеларускага кангрэсу, які прадвызначыў лёс нашай краіны, а ў 1918-м — сябрам Рады БНР. Грамадская дзейнасць заўсёды была для яе на першым месцы.

На з’ездзе Зоську Верас абралі сакратаром і яна вяла падрабязны пратакол мерапрыемства. Зараз гэта каштоўны гістарычны дакумент. І тым, што ён захаваўся, мы абавязаны менавіта ёй.

Да апошняга Зоська Верас захоўвала пратакол, асцерагаючыся нават перадаць каму-небудзь. У савецкія часы, калі многія дэлегаты з’езду былі рэпрэсаваныя, гэты дакумент, напісаны яе рукой, так і ляжаў у куфэрку ў яе хатцы.

Толькі калі папера пачала ўжо рассыпацца, Зоська стала асцярожна шукаць таго, хто зробіць з яго копіі. Гэта павінен быў быць надзейны чалавек, бо тады нават друкаркі былі на ўліку. Такім чалавекам стаў кіраўнік Віленскага клуба «Сябрына» Валянцін Стэх.

А вось пячатку БНР ёй захаваць не ўдалося, пра што Верас вельмі шкадавала. Немцы, увайшоўшы ў Мінск, канфіскавалі касу БНР і выкінулі Сакратарыят БНР з Губернатарская дома. Зоська Верас узгадавала, што хацела у той момант забраць пячатку са стала, але кайзеравец схапіў яе за руку... БНР не была патрэбна ні Саветам, ні немцам.

Мужа расстралялі бальшавікі, сын 10 год правёў у ГУЛАГу

Асабістае жыццё Зоські Верас таксама аказалася досыць няпростым. Яшчэ жывучы ў Мінску, яна пазнаёмілася з Фабіянам Шантырам — публіцыстам і будучым міністрам Рады БНР. Фабіян жыў у Бабруйску, але часта наведваўся ў Мінск, удзельнічаў у рабоце клуба «Беларуская хатка». У Зоські і Фабіяна, які быў на пяць год старэйшы за яе, завязаліся рамантычныя адносіны.

Аднак пабрацца шлюбам ім так і не ўдалося. У 1918 годзе Фабіяна арыштавалі. У сваіх лістах Верас называе Шантыра мужам. Яна неаднаразова наведвала яго ў Бабруйскай крэпасной турме. А ў 1919 годзе ў іх нарадзіўся сын Антон.

На жаль, пабачыць бацьку сыну так і не прыйшлося. У 1920 годзе Фабіян Шантыр быў расстраляны бальшавікамі. Пра расстрэл каханага Людвіка даведалася з газет, калі ў яе на руках было ўжо дзіця. Фактычна рэпрэсіі ў Беларусі пачаліся з мужа Зоські Верас.

Другім мужам Зоські Верас стаў Антон Войцік. З ім яна пазнаёмілася ў Вільні, куды перабралася пасля смерці дзядулі. У 1926 годзе маладыя павянчаліся ў Віленскім касцёле Святога Мікалая. У гэтым шлюбе 1 ліпеня 1927 нарадзілася дачка Галіна, у замужжы Луцкевіч (зяць Зоські Верас — сын былога прэм’ера БНР Антона Луцкевіча).

У Вільні Зоська Верас апекавала арыштаваных польскімі ўладамі беларускіх палітычных вязняў, якія сядзелі ў віленскай турме «Лукішкі». Вынесла з «Лукішак» вершы Міхася Машары і выдала за свой кошт яго першы зборнік «Малюнкі» (1928). Друкавала свае творы ў часопісах «Шлях моладзі», «Студэнцкая думка», дзе выступала разам з Наталляй Арсенневай.

Дарэчы, у самой Вільні Зоська Верас жыла нядоўга. У 1923 годзе яна разам з маці перабралася… у лес. У лясным масіве на Панарскіх узгорках пад Вільняй Верас пабудавала прасторную хатку з галінак дрэў, абмазаных глінай — на ўзор украінскіх мазанак ці ляпянак. Гэтая лясная хатка і стала яе прытулкам на астатнія 70 год. А яшчэ асяродкам беларускай культуры і прытулкам беларускай інтэлігенцыі.

У лесе Зоська Верас магла адчуваць сябе больш спакойна. Часы тады былі вельмі няпростыя: на змену польскім рэпрэсіям прыйшоў сталінскі тэрор і трэба было неяк выжываць.

Усю вайну сям’я кармілася з таго, што вырастала на агародзе ды з лекавых зёлак, у якіх Зоська Верас ведала толк.

Пасляваенныя гады аказаліся яшчэ больш змрочнымі. У 1946 годзе сына Зоські Антона Шантыра і зяця Лявона арыштавалі і асудзілі на 10 год. Яны абодва падчас вайны былі ў батальёне «Дальвіц», які складаўся з сяброў Беларускай краёвай абароны, створанай на тэрыторыі акупаванай Беларусі.

Ні маці, ні сястра не ведалі, дзе знаходзіцца Антон і што з ім: ён быў пазбаўлены права ліставацца.

У жыцці пісьменніцы наступіў цяжкі перыяд, які яна сама пасля звала «летаргічным сном». Спачатку у 1944 годзе была закрыта Віленская беларуская гімназія, у 1945 годзе ліквідаваны Беларускі музей імя Івана Луцкевіча, а ў 1948 годзе раптоўна памёр муж Зоські Верас Антон Войцік.

Сын Антон вярнуўся з ГУЛАГу толькі ў 1956 годзе цяжкахворым і памёр адносна маладым.

Не дзіва, што вакол Зоські Верас аб’ядноўваліся беларусы, якія прайшлі сталінскія лагеры. Яны і самі называлі сябе «віленскімі недабіткамі».

«Паважаны наш батанічны бог»

«Беларуская хатка» Зоські Верас сапраўды стала месцам паломніцтва многіх вядомых дзеячаў беларускай культуры. У канцы 1980-х вакол Зоські Верас гуртавалася беларуская інтэлігенцыя Вільнюса. У 1988 годзе яна разам з зяцем Лявонам стварылі спачатку клуб «Сябрына», а 4 лютага 1989 года заснавалі Таварыства беларускай культуры ў Літве.

Верас ліставалася і сябравала з Віталем Скалабанам, Янкам Саламевічам, Данутай Бічэль-Загнетавай, Зыгмунтам Абрамовічам, Ларысай Геніюш, Вольгай Іпатавай, Сяргеем Панізнікам, Уладзімірам Содалем. У яе «Лясной хатцы» бывалі пісьменнікі Уладзімір Караткевіч, Рыгор Барадулін, мастакі Алесь Марачкін, Віктар Маркавец, Мікола Купава, вучоныя-літаратуразнаўцы Адам Мальдзіс, Генадзь Кісялёў, Віталь Скалабан.

Ларыса Геніюш пісала:

Вільня, Вільня, наша Мекка, вера,

Каліноўскага святая кроў.

Там жыве, бы ў казцы, Зоська Верас

ля высокіх віленскіх муроў...

Праўда, знайсці хатку Зоські Верас было не так і проста, хоць яна і мясцілася зусім недалёка ад Вільні. Аднойчы Уладзімір Караткевіч праблукаў у лесе цэлы дзень і так і не знайшоў дарогі. Потым Зоська Верас пісала яму: «Наш Панарскі лес просіць у вас прабачэння».

Дарэчы, Караткевіч вельмі паважаў аўтарытэт пісьменніцы. Каб менш рабіць памылак, Караткевіч нават перапісаў сабе ўручную ўвесь яе слоўнік. Ён называй Зоську Верас «паважаны наш батанічны бог».

Верас уважліва сачыла за чысцінёй беларускай мовы і часта выгаворвала за русізмы і Караткевічу, і Яну Скрыгану, і Янку Брылю. Але затое, як радавалася яна, калі Караткевіч у сваіх творах выправіў «касцёр» на «вогнішча», а «кіпрэй» на «малінавы скрыпень».

У Зоські Верас быў абсалютны моўны слых. Яна не мела вышэйшай адукацыі, але з’яўлялася выдаўцом і рэдактарам трох віленскіх часопісаў: выдавала «Заранку» і «Пралескі» для дзяцей і «Беларускую борць» для пчаляроў. Верас сабрала кнігу рэцэптаў «Лекавыя травы», уклала і выдала ў 1924 годзе «Беларуска-польска-расейска-лацінскі батанічны слоўнік», якім і ў наш час карыстаюцца мовазнаўцы.

Верас была рэдкім чалавекам, які з беларуска-навуковымі мэтамі займаўся батанікай. Вядомы факт: падчас працы сакратаром у «Камітэце Таварыства дапамогі ахвярам вайны», ёй было даручана арганізаваць вырошчванне капусты задалёка ад Мінска. Яна разрахавала колькасць неабходнай расады, насення, угнаенняў, але, калі выехала на месца, аказалася, што глеба там гліністая, вады блізка няма і капуста там проста не вырасце. На гэтым «Капусныя праекты Аляксандра Уласава», як яна іх называла, былі згорнуты.

Багаты батанічны сад, які рос вакол хаткі Верас, меў найбагацейшую калекцыю раслін. Там раслі ўнікальныя гатункі кветак, дрэў, папараці, кітайскія, японскія, галандскія ружы, цытрыны, лаўр, арэхі.

Маючы вялікі аўтарытэт у асяроддзі мастакоў, яна запрашала іх да сябе ў сад замалёўваць расліны, збірала і сушыла зёлкі, расфасоўвала ў шкляныя слоічкі. Так яна параіла стварыць залу народнай медыцыны ў Гудзевічах і сама рабіла экспанаты. Адначасова стварала рэцэпты зёлкавых збораў. Яе сябра па Гродзенскім гуртку з Амерыкі даслаў кнігу аб лекавых раслінах, і ў свае 98 гадоў яна начамі рабіла пераклад гэтай кнігі на беларускую мову.

Дарэчы, унук Зоські Верас, Вячаслаў Войцік, стаў батанікам і прыродазнаўцам.

Ніл Гілевіч дапамог Зосьцы Верас атрымаць пенсію

А вось да сваёй літаратурнай дзейнасць Верас ставіла вельмі скептычна і не любіла, калі яе называлі паэткай.

— Для мяне больш значыць мая праца з уцекачамі, а пасля ў Вільні — пры арганізацыі «Пчалы», пчалярскае таварыства, чым уся г. зв. творчасць...»; «...чаму Вы называеце мяне «паэтэсай»? Я вершаў пісала мала, а друкавала толькі дзіцячыя (...) у «Заранцы». То якая ж я паэтка?» — дзівілася яна.

У саюз пісьменнікаў Верас прынялі толькі ў 1982 годзе. У гэтым ёй дапамог Ніл Гілевіч. Справа ў тым, што Верас ніколі не мела пастаяннай працы, у яе не было працоўнай кніжкі, стажу і адпаведна пенсіі. А пісьменнік у савецкі час меў права на 100 рублёў пенсійных. І тады Ніл Гілевіч прапанаваў Верас уступіць у пісьменніцкую арганізацыю.

Але ўзнікла праблема: Зоська Верас не была прапісана ў БССР, яна жыла ў Вільні і з’язджаць не збіралася, бо заўсёды лічыла гэты край родным, беларускім. Выхад быў знойдзены з дапамогай гісторыка Генадзя Каханоўскага.

— Каханоўскі меў сваю хату ў Маладзечне і прыпісаў да сябе нейкую бабульку, ніхто там не разбіраўся, — распавядаў Ніл Гілевіч. — Перашкода была знятая, і я тут жа, без прыёмнай камісіі (быў жа першым сакратаром саюзу) — адразу на прэзідыум, і ўсе падтрымалі.

Літаральна назаўтра — па тэлефоне сярдзіты голас з ЦК КПБ, загадчык аддзелу Антановіч: «Што вы робіце? Вам не хапала ў Саюзе пісьменнікаў гэтай старэчы?». Я кажу: «Вельмі не хапала. Вы проста не маеце ўяўлення, што гэта за чалавек, колькі яна зрабіла для нашай літаратуры і культуры».

Хутка Зоську Верас прынялі ў саюз, аформілі пенсію, а ў 1985 годзе выдалі адзіную кніжку ў 46 старонак «Каласкі».

Зоські Верас не стала ў 1991 годзе, праз месяц пасля таго, як Беларусь атрымала незалежнасць. Апошнія два гады яна ўжо амаль нічога не бачыла, але працягвала пісаць свае лісты на разлінаванай дачкой паперы. Чытаючы іх, здзіўляешся сіле духу гэтай жанчыны, якая стала сапраўдным цэнтрам прыцягнення ўсіх беларусаў.